Các hình thức lên đồng được coi là một hiện tượng toàn cầu, xuất hiện và tồn tại ở nhiều quốc gia tại khắp các châu lục. Nhưng chính những bản sắc riêng, chỉ có ở nghi lễ hầu đồng của người Việt đã nâng tầm hoạt động tín ngưỡng này trở thành di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Tin nên đọc
Kỳ 1: Tín ngưỡng thờ Mẫu: "Gạn đục khơi trong" để giữ gìn bản sắc tín ngưỡng gốc của người Việt
Kỳ 2: Tín ngưỡng thờ Mẫu: Điểm lại những thăng trầm giá Mẫu!
Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ trở thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại
Cộng đồng mạng vỡ òa trước tin vui tín ngưỡng thờ Mẫu chính thức được vinh danh Di sản của nhân loại
Tương đồng và độc đáo
Với gốc rễ là tục thờ nữ thần, không khó để tìm thấy điểm tương đồng giữa tín ngưỡng thờ Mẫu của Việt Nam với các tín ngưỡng, tôn giáo khác của nhân loại. Gần nhất với nền văn hóa Việt Nam có thể kể đến nền văn minh rộng lớn của Trung Hoa. Ở phương Bắc, tục thờ Nữ Oa đã được bắt đầu ngay từ thời cổ đại. Trong niềm tin của quần chúng, Nữ Oa chính là vị thần đã tạo ra loài người, khởi sự cho vạn vật sinh sôi bằng quyền năng của chính mình. Bà trở thành hình tượng quan trọng trong việc thiết lập chế độ hôn nhân căn bản của xã hội loài người.
Còn Thần đạo - tôn giáo chủ đạo của người Nhật gắn liền với lịch sử của Nhật Bản và bản tính con người ở quốc gia này cũng thờ cả nữ thần bên cạnh các nam thần. Hai vị thần nữ được thờ trong thần đạo bao gồm thần Izanami và thần Ame-no-Uzume-no-mikoto - nữ thần biểu tượng cho lễ hội và hạnh phúc.
Nền văn minh Hy Lạp cổ đại cũng là một trong số nền văn minh lấy nữ thần làm tục thờ phổ biến. Tiêu biểu nhất là Đền Artemis, đền thờ nữ thần săn bắn Artemis, còn được gọi là đền thờ Diana, nữ thần săn bắt biểu tượng cho vẻ đẹp trinh nguyên. Hệ thống đền thờ các Nữ thần của nền văn minh này cũng đã tạo ra những công trình kiến trúc vĩ đại của thế giới, trong đó phải kể đến đền thờ Nữ thần Hera và Atena… Người Nepan có tục thờ nữ thần Kumari. Theo tục lệ này, người Nepan sẽ thờ phụng những bé gái như hiện thân của nữ thần Kumari. Vào tháng 7 hàng năm, hàng ngàn người sẽ hành hương về hành lễ trước nữ thần.
Qua đó có thể thấy, hầu hết các quốc gia trên đều thờ phụng riêng lẻ từng vị Nữ thần trong hệ thống các vị thần. Nhưng hiếm có tộc nào như người Việt xây dựng hẳn cả hệ tín ngưỡng riêng biệt để thờ phụng Nữ thần như thờ Mẫu Tam Phủ - Tứ phủ với những nghi lễ, bài diễn xướng, lễ hội, trang phục và hệ thống đền, điện, phủ trên khắp cả nước. Đặc biệt là nghi lễ hầu đồng - nét độc đáo không chỉ mang đậm tính tín ngưỡng mà còn chứa đựng các loại hình văn nghệ dân gian gắn với bản sắc văn hóa truyền thống của người Việt.
 |
| Đoàn Việt Nam tham dự Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO. Ảnh: Ủy ban Quốc gia UNESCO Việt Nam |
Nghi lễ hầu đồng - đưa văn hóa, nghệ thuật dân gian người Việt đến với thế giới
Nghi lễ hầu đồng của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là một kho tàng nghệ thuật diễn xướng dân gian rất đặc biệt với nhiều câu chuyện truyền thuyết, thần tích hấp dẫn về các thần linh. Nó không chỉ tạo nên một không gian tâm linh huyền bí mà còn thể hiện được nét uy nghi, sang trọng, cũng như niềm hân hoan và vẻ đẹp hồn nhiên, trong sáng của người Việt trong một thế giới văn hóa đa sắc màu, đa dân tộc.
| Bà Katherine Muller-Marin, Nguyên Trưởng đại diện Văn phòng UNESCO tại Việt Nam: Tín ngưỡng thờ Mẫu đã khẳng định, đề cao vai trò, vị trí của người phụ nữ. Tín ngưỡng này cũng tích hợp nhiều giá trị văn hóa, nghệ thuật, đặc biệt đậm tính nhân văn, thể hiện ở sự tôn kính với tổ tiên, ông bà, những người anh hùng có công với nước. Ông Ted Osius, Đại sứ Hoa Kỳ tại Việt Nam: Tôi cảm thấy rất thú vị khi mỗi giá đồng lại là một câu chuyện khác nhau. Khi thì thanh đồng hóa thân thành nhân vật nữ nhưng ngay sau đó lại trở thành một nhân vật nam. Đại diện Đại sứ quán Thổ Nhĩ Kỳ: Shaman giáo của đất nước chúng tôi có nhiều điểm tương đồng với Đạo Mẫu. Tuy nhiên, nghi lễ hầu thành của chúng tôi nhằm hướng tới cõi kiếp sau. Nghi lễ hầu đồng trong Đạo Mẫu của Việt Nam là để hướng về cõi hiện tại, cầu mong cho bản thân có sức khỏe và một cuộc sống ấm no. Bà Sara Valdés Bolaro, Đại sứ Mê-hi-cô: Những điệu múa, âm nhạc quá tuyệt vời! |
Nghi lễ hầu đồng luôn thể hiện sự tôn kính, uy nghi và khuôn phép với sự chuẩn bị chu đáo, tuần tự: từ điện thờ, chọn ngày, trang phục, nhân sự, lễ vật… Trong nghi lễ, không thể thiếu vắng đi sự có mặt của âm nhạc phục vụ cho Thanh đồng, tất cả đều là nhạc cụ dân tộc như: Đàn Nguyệt, đàn nhị, sáo, trống, cảnh đôi, phách… Khi thánh đã nhập đồng, người hầu đồng sẽ múa đồng - đây chính là điểm tạo ra sức thu hút lớn. Múa đồng là một hình thức diễn xướng đã được cách điểm hóa, khẳng định sự ứng nhập của thần linh. Bởi vậy động tác múa khác nhau tùy theo từng vị thánh. Nhưng chung chung thì thấy có ảnh hưởng của chèo và vũ điệu dân gian.
Trong nghi lễ này, chầu văn hay hát bóng cũng trở thành điểm đặc sắc, đây là hình thức lễ nhạc của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ - Tứ phủ. Bằng cách sử dụng âm nhạc mang tính tâm linh với các lời văn trau chuốt nghiêm trang, chầu văn được coi là hình thức ca hát mang ý nghĩa chầu thánh.
Nhiều người tìm đến nghi lễ thờ mẫu bởi bị mê hoặc, say theo các điệu múa, ca từ trong sáng, thanh cao và thoát tục của chầu văn. Nghi lễ hầu đồng của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ - Tứ phủ đã sản sinh ra loại hình âm nhạc hát Văn mà theo ý kiến của nhiều nhà nghiên cứu đó là một trong những loại hình dân ca tiêu biểu nhất của người Việt đóng góp vào kho tàng âm nhạc thế giới.
Có thể nói, người đến với Nghi lễ hầu đồng sẽ được thưởng thức hầu hết các loại hình nghệ thuật dân gian của dân tộc gồm cả chèo, tuồng, diễn xướng, ca múa… Đó là một sự kết hợp tổng hòa, khéo léo mang tính nghệ thuật cao, giúp lưu giữ, truyền bá rộng rãi tinh hoa của nền văn nghệ dân tộc.
Thông qua những tích, truyện huyền thoại về các nhân vật danh tiếng, có công trạng trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước, nghi lễ hầu đồng - thờ mẫu thể hiện rõ ý thức lịch sử và xã hội. Thêm vào đó, nhiều vị thần thánh được người đời thần hóa, gán cho sự nghiệp, công trạng giúp dân, cứu nước đã khiến tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ - Tứ phủ trở thành biểu tượng yêu nước được tín ngưỡng, tâm linh hóa.
 |
| Người ta tin rằng, thông qua nghi lễ hầu đồng, con người có thể giao tiếp được với thần linh. Ảnh: Văn Đức Huy |
Thông qua nghi lễ hầu đồng, con người hi vọng sẽ giao tiếp được với các đấng thần linh nhằm gửi gắm, biểu đạt những mong muốn, khát vọng của mình, hướng về đời sống trần thế, đó là cầu mong sức khỏe, tiền tài, phúc lộc.
Có thể nói, tín ngưỡng thờ Mẫu đã tạo ra một nghi thức thực hành vô cùng tinh túy. Với việc thực hành nghi thức thờ Mẫu được Unesco công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, những giá trị văn hóa tâm linh này đã vượt qua biên giới Việt Nam để đến với sự giao lưu văn hóa toàn cầu.
